eGovernment: Το ψηφιακό μέλλον της Διακυβέρνησης

Aθήνα, 2015: Η νέα φορητή συσκευή που αντικατέστησε το παλαιό PDA που χρησιμοποιούσε τα τελευταία χρόνια εξέπεμψε το οπτικοηχητικό σήμα που περίμενε από το πρωί. Φόρεσε τα γυαλιά όρασης, στα οποία ήταν προσαρμοσμένη η μικροσκοπική συσκευή τρισδιάστατης προβολής και ‘άνοιξε’ το μήνυμα του υπουργείου Εσωτερικών. Γνώριζε καλά το περιεχόμενό του. Πριν από λίγες ημέρες είχε λάβει το ηλεκτρονικό μήνυμα από το γραφείο του πρωθυπουργού το οποίο ανακοίνωνε τη διενέργεια ενός ακόμη πανελληνίου ψηφιακού δημοψηφίσματος. Ο ίδιος ο πρωθυπουργός σε βιντεοσκοπημένο μήνυμα εξηγούσε τη στάση της κυβέρνησης επί των τελικών διαδικασιών εισόδου της Τουρκίας στην Ευρωπαϊκή Ενωση. Η άμεση συμμετοχή των πολιτών στη λήψη της απόφασης ήταν αναγκαία προκειμένου η κυβέρνηση να λάβει τις τελικές αποφάσεις της. Η ίδια είχε αποφασίσει από καιρό. Είχε ήδη διαμορφώσει σφαιρική άποψη από την αναλυτική ενημέρωση που λάμβανε καθημερινά στη συσκευή της από πολλές εναλλακτικές πηγές στις οποίες η ίδια είχε αποταθεί για το ζήτημα. Τα τελευταία χρόνια, δεν εμπιστευόταν τα Μέσα Ενημέρωσης. Προτιμούσε την απ’ ευθείας επαφή με τα διεθνή think tanks και τους δύο αγαπημένους της πολιτικούς αναλυτές, οι οποίοι ‘διέθεταν’ τις αναλύσεις τους σε προσωπική λίστα συνδρομητών που τους στήριζαν, ώστε να διατυπώνουν ελεύθερα τις απόψεις τους. Οι δύο αυτοί σπανίως συμφωνούσαν, αλλά αυτό ήταν και το κριτήριο που τους επέλεξε. Πάτησε το κουμπί και ‘ψήφισε’, επισυνάπτοντας την ψηφιακή υπογραφή και τον προσωπικό της κωδικό. Ευτυχώς δεν ξέχασε να ενεργοποιήσει την επιλογή παραλαβής των αποτελεσμάτων μόλις αυτά γίνονταν γνωστά λίγες ώρες αργότερα. Το θέμα την ενδιέφερε πολύ. Δεν ήθελε πάλι να περιμένει μπροστά στην οθόνη του laptop ‘φρεσκάροντας’ επίμονα τον διαδικτυακό τόπο των ειδήσεων, όπως πριν από τρία χρόνια, όταν αναζητούσε τα αποτελέσματα των εθνικών εκλογών…

Απόσπασμα σεναρίου επιστημονικής φαντασίας; Ισως όχι, αν αναλογιστεί κανείς την ταχύτητα εμφάνισης και εξάπλωσης των επιτευγμάτων της ψηφιακής επανάστασης. Παράδειγμα Ηλεκτρονικής Δημοκρατίας; Ισως ναι, αν ασπασθούμε τις απόψεις όσων μελετούν τις σύγχρονες τάσεις της Κοινωνίας της Πληροφορίας και Γνώσης, σύμφωνα με τις οποίες η εξελικτική πορεία της ψηφιοποίησης των κυβερνητικών και κρατικών λειτουργιών έχει ως απώτερο στόχο τις ψηφιακές διαδικασίες άσκησης των δημοκρατικών δικαιωμάτων των πολιτών.

Η πορεία των κυβερνήσεων προς το μέλλον

Εχει υποστηριχθεί ότι οι αρχές της Ηλεκτρονικής Διακυβέρνησης (eGovernance) και οι ψηφιακές υπηρεσίες κοινής ωφελείας (οι οποίες συνοψίζονται υπό τον τίτλο «Ηλεκτρονική Κυβέρνηση» – eGovernment) αποτελούν την απαρχή μιας μακράς διαδικασίας που οδηγεί στην Ηλεκτρονική Δημοκρατία (eDemocracy). Ο όρος, αν και δεν είναι αποδεκτός απ’ όλους τους ερευνητές και αναλυτές του κυβερνοχώρου ή της πολιτικής επιστήμης, αρκεί για να σκιαγραφήσει το εύρος των εξελίξεων και την πορεία πολιτών και κυβερνήσεων προς το ψηφιακό τους μέλλον.

Η τρέχουσα επιστημονική και ερευνητική θεώρηση συγκλίνει στον καθορισμό τεσσάρων σταδίων εξέλιξης της διαδικασίας ανάπτυξης υπηρεσιών και εφαρμογών Ηλεκτρονικής Κυβέρνησης. Αυτά είναι πρώτον, η παροχή πληροφοριών, δεύτερον, η αλληλεπίδραση, τρίτον, η διεξαγωγή συναλλαγών και τέταρτον, η ενσωμάτωση των εφαρμογών και της ψηφιακής κουλτούρας στον πυρήνα της διακυβέρνησης. Το καθένα από αυτά τα στάδια περιλαμβάνει στρατηγικές, οι οποίες αποσκοπούν στην όσο το δυνατόν πληρέστερη ενημέρωση της κοινωνίας, στην ανάπτυξη διαδραστικών εφαρμογών που θα εξασφαλίζουν την ενεργό συμμετοχή των πολιτών στη δημόσια σφαίρα, καθώς και στον επαναπροσδιορισμό της αντίληψης που διέπει το σύστημα οργάνωσης του δημόσιου τομέα παροχής υπηρεσιών και των μηχανισμών διακυβέρνησης.

Τα τελευταία χρόνια, οι περισσότερες πτυχές του συστήματος της Ηλεκτρονικής Κυβέρνησης έχουν αποτελέσει πεδίο διαρκούς, και εις βάθος μελέτης σε παγκόσμιο επίπεδο. Στη φετινή έρευνα Global eGovernment 2005 του Πανεπιστημίου Brown των ΗΠΑ εξετάστηκαν 1.797 κυβερνητικοί διαδικτυακοί τόποι σε 198 χώρες. Η έρευνα, η οποία παρακολουθεί τις εξελίξεις στον τομέα της Ηλεκτρονικής Κυβέρνησης συστηματικά από το 2001 εντοπίζει αξιόλογα βήματα προόδου, αλλά και σημαντικές ελλείψεις, οι οποίες οφείλονται σε περιορισμένη χρηματοδότηση και γραφειοκρατικές δομές, που δρουν ως τροχοπέδη στην ψηφιακή πρόοδο του δημόσιου τομέα σε παγκόσμιο επίπεδο.

Σύμφωνα με την έρευνα, το 2005, μόλις 19% των κυβερνητικών διαδικτυακών τόπων σε ολόκληρο τον κόσμο προσφέρουν υπηρεσίες, οι οποίες διενεργούνται πλήρως διαδικτυακά. Αντίθετα, η μεγάλη πλειονότητα των διαδικτυακών τόπων (89%) προσφέρουν πρόσβαση σε κείμενα πολιτικής και 53% διαθέτουν συνδέσεις σε βάσεις δεδομένων.

Σε ό,τι αφορά πολιτικές προστασίας των προσωπικών στοιχείων των χρηστών, αυτές απαντώνται σε 18% των περιπτώσεων, ενώ 10% των ιστοτόπων δημοσιεύουν πολιτικές προστασίας της ασφάλειας των συναλλαγών. Λιγότεροι από το 20% των κυβερνητικών διαδικτυακών τόπων διαθέτουν εφαρμογές πρόσβασης για άτομα με ειδικές ανάγκες, αν και ο αριθμός τους παρουσίασε σημαντική αύξηση σε σχέση με το 2004.

Μεταξύ των πλέον ανεπτυγμένων χωρών στον τομέα του eGovernment ανήκουν η Ταϊβάν, η Σιγκαπούρη, οι ΗΠΑ, το Χονγκ Κονγκ, η Κίνα, ο Καναδάς, η Γερμανία, η Αυστραλία και η Ιρλανδία.

Σε περυσινή έρευνα του οργανισμού Pew Internet & American Life για την αποτελεσματικότητα της Ηλεκτρονικής Κυβέρνησης στις ΗΠΑ αναφέρεται ότι οι πολίτες που διαθέτουν πρόσβαση στο Διαδίκτυο είναι περισσότερο πιθανό να επικοινωνήσουν με την κυβέρνηση απ’ ό,τι εκείνοι που απέχουν από τον κυβερνοχώρο. Τα οφέλη αυτής της νέας ψηφιακής σχέσης εντοπίζονται στην αύξηση της κυκλοφορίας των πληροφοριών μεταξύ κυβέρνησης και πολιτών, καθώς και στη διευκόλυνση των συναλλαγών των πολιτών με τις κυβερνητικές υπηρεσίες. Σύμφωνα με την ίδια έρευνα, τα ευρήματα αυτά καταδεικνύουν την υιοθέτηση του Διαδικτύου ως νέου μέσου επικοινωνίας των πολιτών με την κυβέρνηση, γεγονός που βελτιώνει και τη σχέση τους με τις Αρχές.

Το αμερικανικό μοντέλο για το ρόλο της κυβέρνησης στην ψηφιακή εποχή έχει ήδη τεθεί σε συζήτηση εδώ και μερικά χρόνια, ενώ αρκετές έρευνες έχουν σκιαγραφήσει τις βασικές αρχές που διέπουν τη δραστηριοποίηση του κράτους στο χώρο της νέας οικονομίας. Σύμφωνα με μελέτη που διεξήχθη πριν από λίγα χρόνια στις ΗΠΑ για λογαριασμό της Computer & Communications Industry Association, η διάθεση στοιχείων και πληροφοριών, η βελτίωση της αποτελεσματικότητας των δημοσίων υπηρεσιών και η υποστήριξη της έρευνας αποτελούν τομείς στους οποίους η στρατηγική ψηφιοποίησης των δημοσίων υπηρεσιών δύναται να υλοποιηθεί με ομαλό ρυθμό. Ακολούθως, ιδιαίτερης μνείας χρήζουν ορισμένοι ειδικότεροι τομείς στους οποίους το κράτος πρέπει να κινηθεί με προσοχή ώστε να ενισχύσει την επιχειρηματική δραστηριότητα, αλλά και να διασφαλίσει τις σχέσεις ιδιωτών – επιχειρήσεων. Λόγου χάριν, αν και κατά κανόνα η κρατική δραστηριότητα θα πρέπει να αποφύγει την προσφορά ιδιωτικών αγαθών και υπηρεσιών, μια τέτοια ενέργεια θα ήταν αποδεκτή σε περιπτώσεις στις οποίες ο ιδιωτικός τομέας αδυνατεί να αντεπεξέλθει ή μία τέτοια κίνηση θα ήταν ασύμφορη. Ακόμη, το κράτος θα πρέπει να διασφαλίσει την ύπαρξη μηχανισμών προστασίας της ‘ιδιωτικότητας’, της ασφάλειας των προσωπικών δεδομένων και της online δραστηριότητας των πολιτών – καταναλωτών. Από το άλλο μέρος, ο σεβασμός στις ανάγκες της ελεύθερης αγοράς θέτει αυστηρά όρια της επέκτασης της δημόσιας ψηφιακής δραστηριότητας και εγείρει ανάγκες προσεκτικού χειρισμού από πλευράς κράτους. Οπως επισημαίνεται στην ίδια μελέτη, η κυβέρνηση θα πρέπει να είναι ιδιαίτερα προσεκτική ώστε να αποφεύγει κινήσεις που οδηγούν στην είσοδό της σε αγορές που δραστηριοποιούνται οι ιδιωτικές επιχειρήσεις. Ακόμη, η μεγιστοποίηση των διαδικτυακών εσόδων δεν θα πρέπει να αποτελεί στόχο της κρατικής ψηφιακής δραστηριότητας, ενώ θα πρέπει να αποφεύγονται κινήσεις που περιορίζουν τον ανταγωνισμό.

Η υλοποίηση της ηλεκτρονικής διακυβέρνησης στον δημόσιο τομέα στηρίζεται στην ανάπτυξη στρατηγικού σχεδιασμού, ο οποίος θα πρέπει να προωθεί συγκεκριμένους στόχους. Σύμφωνα με τα κείμενα της Ευρωπαϊκής Επιτροπής, οι σημαντικότεροι αυτοί στόχοι είναι η επίτευξη διαφάνειας, η καθολική παροχή υπηρεσιών, και ο γενικότερος μετασχηματισμός του δημόσιου τομέα. Επιμέρους κρίσιμοι τομείς είναι η καθετοποίηση των υπηρεσιών και των μεθόδων μάνατζμεντ και η ανάπτυξη σύγχρονου, καλά μελετημένου online περιεχομένου. Η επίτευξη των στόχων αυτών θα κρίνει και την αποτελεσματικότητα του κράτους, τόσο σε επίπεδο εσωτερικής διοίκησης και οργάνωσης, όσο και σε ό,τι αφορά την παροχή υπηρεσιών προς τον τελικό χρήστη.

Η έρευνα eGovernment 2004 της Ευρωπαϊκής Επιτροπής συγκέντρωσε και επεξεργάστηκε τις απόψεις 48.000 χρηστών νοικοκυριών και επιχειρήσεων. Σύμφωνα με τα ευρήματα, 90% των χρηστών εκτιμούν την ποιότητα των online υπηρεσιών, ενώ πάνω από 60% δηλώνουν πολύ ευχαριστημένοι από τις υπηρεσίες αυτές. Τα οφέλη που καταγράφηκαν είναι η εξοικονόμηση χρόνου και η ευελιξία στις συναλλαγές. Στην έρευνα επισημαίνεται ότι οι Ευρωπαίοι πολίτες εξοικονομούν 7 εκατ. ώρες το χρόνο σε δραστηριότητες υποβολής φόρου εισοδήματος, ενώ 10 ευρώ ανά συναλλαγή είναι το όφελος των επιχειρήσεων που διεκπεραιώνουν τις υποχρεώσεις ΦΠΑ στο Διαδίκτυο. Σύμφωνα με τη Βίβιαν Ρέντινγκ, επίτροπο για την Κοινωνία της Πληροφορίας και τα Μέσα Ενημέρωσης, ‘η χρήση των νέων τεχνολογιών για την παροχή δημοσίων υπηρεσιών καθίσταται ένα ιδιαίτερα δυναμικό μέσο μείωσης της γραφειοκρατίας. Οι online δημόσιες υπηρεσίες είναι σε θέση να προσφέρουν προστιθέμενη αξία στους πολίτες και τις επιχειρήσεις.’

Ελλάδα: Ψηφιακές λύσεις σε χρόνια προβλήματα

Πέρα από τις δράσεις του ψηφιακού επιχειρείν, είτε σε καταναλωτικό επίπεδο είτε σε ό,τι αφορά τις διεπιχειρησιακές συναλλαγές, η εθνική ψηφιακή πρόοδος στηρίζεται σε μεγάλο βαθμό και στη διάθεση του Ελληνα πολίτη να ενστερνιστεί τα νέα δεδομένα που δημιουργούνται από την υπό διαμόρφωση Κοινωνία των Πληροφοριών και της Γνώσης. Στο υπό διαμόρφωση ψηφιακό τοπίο, η έμφαση στην ψηφιοποίηση της καταναλωτικής συμπεριφοράς θα πρέπει να δώσει τη θέση της, έστω και προσωρινά, στην έννοια του δημοσίου συμφέροντος, αναδεικνύοντας την καθολική δικτυακή πρόσβαση και τις ψηφιακές υπηρεσίες κοινής ωφελείας σε κεντρικούς άξονες ανάπτυξης της νέας οικονομίας. Στο πλαίσιο αυτό, η Ηλεκτρονική Πολιτεία ή Ηλεκτρονική Κυβέρνηση διαδραματίζει κεντρικό ρόλο με κυρίαρχο ζητούμενο την ανάπτυξη ψηφιακών υπηρεσιών κοινής ωφελείας στη βάση του δημοσίου συμφέροντος και στο πλαίσιο μιας ολιστικής πολιτικής αντιμετώπισης της κοινωνικής ψηφιακής προόδου.

Στη χώρα μας, το συνολικό πρόγραμμα για την Κοινωνία της Πληροφορίας ανέρχεται σε 3 δισ. ευρώ, εκ των οποίων περίπου 984 εκατ. ευρώ αναμένεται να διατεθούν για την υλοποίηση του eGovernment. Ο σχεδιασμός της ελληνικής κυβέρνησης αναπτύσσεται σε συμφωνία με τους στόχους που έχουν τεθεί από το eEurope, το αρμόδιο πρόγραμμα της Ευρωπαϊκής Ενωσης, βάσει του οποίου τα κράτη-μέλη έχουν αναλάβει δεσμεύσεις για την παροχή φθηνότερης και ταχύτερης πρόσβασης στο Διαδίκτυο στους πολίτες, τη λήψη μέτρων ενθάρρυνσης της χρήσης του Διαδικτύου, καθώς και την έναρξη υπηρεσιών eGovernment σε κρίσιμους τομείς συναλλαγών των πολιτών με το κράτος. Κύριοι άξονες αποτελούν η δημιουργία ολοκληρωμένου πληροφοριακού συστήματος διαχείρισης, η ανάπτυξη ψηφιακού περιεχομένου, η ψηφιακή επικοινωνία και λειτουργική διασύνδεση και η διευκόλυνση επικοινωνίας μεταξύ πολιτών και Δημόσιας Διοίκησης.

Αξίζει να σημειωθεί ότι το ελληνικό κράτος καλείται να λειτουργήσει στην αιχμή των ψηφιακών εξελίξεων, εφαρμόζοντας τα πλέον σύγχρονα κριτήρια διαχείρισης και αξιολόγησης επενδύσεων σε μια νέα αγορά η οποία χαρακτηρίζεται από διαρκείς μεταβολές. Τα κεφάλαια που αναμένεται να διοχετευθούν τα προσεχή χρόνια στον ιδιωτικό τομέα, αλλά και η ενεργός κρατική επενδυτική δράση που επιτάσσει η αξιοποίηση των ευρωπαϊκών χρηματοδοτήσεων, ενδυναμώνουν την κρατική εξουσία, ανάγοντας τις αρμόδιες υπηρεσίες σε κύριους ρυθμιστές του εθνικού ψηφιακού μέλλοντος.

Στην παρούσα περίοδο, κατά την οποία η ‘μάχη’ με τα διαρθρωτικά προβλήματα και τις στρεβλώσεις του παρελθόντος βρίσκεται σε πλήρη εξέλιξη, η χώρα μας καλείται να κάνει την υπέρβαση και να εισέλθει ενεργά στην ιδιαιτέρως απαιτητική φάση απορρόφησης κονδυλίων σε τεχνολογία και υπηρεσίες αιχμής. Ο στόχος δεν πρέπει να είναι ο εκσυγχρονισμός και η ψηφιοποίηση υφιστάμενων δομών και υπηρεσιών. Η νέα ψηφιακή θεώρηση απαιτεί τον επαναπροσδιορισμό των μηχανισμών διοίκησης και οργάνωσης, την ανατροπή του παραδοσιακού τρόπου σκέψης, την ενεργοποίηση νέων παραγωγικών εισροών και την ανάπτυξη διαδικασιών καλλιέργειας της ψηφιακής κουλτούρας στο ανθρώπινο δυναμικό.

Η επισήμανση αυτή είναι απαραίτητη, δεδομένου ότι η φαινομενική ισχυροποίηση του κράτους υπό τον ψηφιακό μανδύα δεν αναιρεί τα μηνύματα που εκπέμπονται από τις παλαιές στρεβλώσεις του εγχώριου περιβάλλοντος (πελατειακές σχέσεις, αδιαφάνεια, χαμηλή παραγωγικότητα, συμπτώματα διαφθοράς κ.λπ.), οι οποίες αλλοιώνουν το χαρακτήρα της σύγχρονης επιχειρηματικότητας και, εν προκειμένω, ενδεχομένως να στερούν από τους νέους ψηφιακούς επιχειρηματίες το πιο πολύτιμο περιουσιακό στοιχείο που απαιτεί η νέα οικονομία: την πίστη ότι οι νέες ιδέες θα τύχουν της αντιμετώπισης που τους αξίζει.

Σε ψηφιακά αναπτυσσόμενες χώρες όπως η Ελλάδα, η ανάπτυξη του eGovernment απαιτεί στέρεες και σύγχρονες βάσεις, δεδομένου ότι έχει να επιτελέσει έναν ακόμη στόχο: να λειτουργήσει ως κινητήριος δύναμη για την εξάπλωση της χρήσης των νέων τεχνολογιών στον πληθυσμό. Στον τομέα αυτόν, η χώρα μας παρουσιάζει υστέρηση, η οποία είναι εμφανής σε όλους τους ψηφιακούς δείκτες του πλαισίου eEurope. Πάνω απ’ όλα όμως υστερεί ως προς την ικανότητα ανάπτυξης πρωτοποριακών μηχανισμών ενθάρρυνσης της χρήσης των νέων τεχνολογιών από τους πολίτες. Λόγου χάριν, το 2004, μόλις 7,2% των χρηστών Διαδικτύου στην Ελλάδα χρησιμοποίησαν το Διαδίκτυο για να αντλήσουν πληροφορίες από διαδικτυακούς τόπους δημοσίων υπηρεσιών και κρατικών φορέων. Ο αντίστοιχος μέσος όρος των Ε.Ε. ’15’ είναι 24,6% με πρωταθλητές τη Δανία (42%), τη Σουηδία (36%), το Λουξεμβούργο (35%) και τη Γερμανία (31%).

Κρίσιμο στοιχείο στην όλη συζήτηση αποτελεί το γεγονός ότι ανέκαθεν οι Ελληνες πολίτες θεωρούσαν δεδομένη την ανάγκη φυσικής παρουσίας τους στις δημόσιες υπηρεσίες για τη διεκπεραίωση των υποθέσεών τους. Η δε έννοια της ‘ταλαιπωρίας’ έχει ταυτιστεί στη σκέψη των Ελλήνων ως το φαινόμενο που συνοδεύει την κάθε επαφή με το κράτος. Σε αυτά θα πρέπει να συνυπολογιστεί και η σχετικά μικρή εμπειρία του Ελληνα στη διενέργεια εμπορικών και άλλων συναλλαγών από απόσταση. Το έλλειμμα εκπαίδευσης του κοινού στα νέα ψηφιακά δεδομένα είναι διάχυτο στους εθνικούς δείκτες που παρουσιάζουν τη διείσδυση του Διαδικτύου να παραμένει σταθερά στο 20% του ελληνικού πληθυσμού.

Η απόκτηση νέων δεξιοτήτων, αλλά και γενικότερης μόρφωσης σε σχέση με τα νέα επιτεύγματα της πληροφοριακής επιστήμης (digital literacy) προϋποθέτει σχεδιασμό και εφαρμογή νέων εργαλείων και μεθόδων κατάρτισης, καθώς και διαρκή ενασχόληση των εργαζομένων με το αντικείμενο, τόσο στο χώρο εργασίας όσο και εκτός αυτού. Οι νέες τεχνολογίες δεν αποτελούν απλώς νέα εργαλεία δουλειάς. Συνθέτουν ένα νέο περιβάλλον διαβίωσης, στο οποίο η πλειονότητα των παλαιών πρακτικών και συνηθειών αναθεωρούνται και επαναπροσδιορίζονται.

Η υιοθέτηση και η ευρεία χρήση του Διαδικτύου ως μέσου επικοινωνίας, διενέργειας συναλλαγών, αλλά και ως εργαλείου αναβάθμισης της σχέσης πολιτών – κράτους διέρχεται μέσα από πολλά στάδια δομικών μεταβολών του ίδιου του οικονομικού και κοινωνικού τοπίου. Και βέβαια, η ψηφιοποίηση των πρακτικών παροχής δημοσίων υπηρεσιών δεν αποτελεί παρά την κορυφή του παγόβουνου για τη Δημόσια Διοίκηση. Η έλευση της νέας οικονομίας επιταχύνει τις εξελίξεις και αυξάνει τη σημασία που αποδίδεται στο ρόλο του ατόμου ως παραγωγικής εισροής στο οικονομικό περιβάλλον του 21ου αιώνα, τόσο στο δημόσιο, όσο και στο ιδιωτικό πεδίο δραστηριότητας.

Δημοσιεύθηκε στην ελληνική έκδοση του Economist, ένθετης στην εφημερίδα Καθημερινή. Νοέμβριος 2005